6 En Kötü İcat

Segway, spam, asbest, sprey, hidrojenize yağlar ve plastik torbalar… Çoğu Amerikan yapımı. Örneğin raf ömrü uzun yiyecekler, aerosol spreyler ve yanmayan ürünler, bütün insanlığı ilgilendiren en kötü icatlar olarak niteleniyor.

Bütün insanlığı ilgilendiren kötü icatlar

ALEV RIGEL / PARA ; İCATLAR, insan hayatını kolaylaştırmak için yapılır. Ama zarar veren, zaman, emek ve para harcanmış kötü icatlar da yok değil. Zaman zaman bu icatlarla ilgili değerlendirmeler yapılır. 2010’da Time dergisinin yaptığı değerlendirme, bazı internet siteleri tarafından güncellendi. Bunların çoğu Amerikan yapımı. Biz, bütün insanlığı ilgilendiren kötü icatlardan söz edeceğiz (Kurşunlu benzinin zararını daha önce anlatmıştık).

Plastik Torbalar

Günlük hayatımızın vazgeçilmez bir parçası oldu. Her şeyi onlarla taşıyoruz. Eskinin filelerinin yerini aldı. Ama temiz bir çevre için sakıncalılar. Pek çok ülke, kullanımının azaltılması ve zamanla aşamalı olarak bitirilmesi için yasalar çıkarıyor.

Çünkü her yıl bir-beş trilyon adet plastik torba kullanılıp oraya buraya atılıyor. Ortalama kullanım ömürleri, -satış noktasından eve kadar-sadece 12 dakika. Tekrar kullanımı yalnızca 1.6 kez. Bu durumda bir plastik torba iki kez bile kullanılmış olmuyor. Amerika’da ve Avrupa’da ilk defa 1950’lerde görülmeye başlandı.

Bunları dünyanın başına bela yapan mühendis, İsveçli Sten Gustaf Thulin’di. Çok hafif olmasına rağmen çok ağır yükleri taşıyabilen plastik bir torba, çevre bilincinin olmadığı o yıllarda çok pratik bir yardımcı gibiydi. Sadece tüketici değil, üretici de plastiği çok sevdi. Cam, metal, ahşap paketleme materyallerinden daha pratik, hafif ve ucuzdu.

Halen bir tüketici Çin’de yıl boyu iki-üç adet plastik torba kullanırken bu rakam, Almanya’da 65, Polonya, Macaristan, Slovakya ve pek çok ülkede 400. ABD’de plastik torbaları 2014’te yasaklayan ilk eyalet Kaliforniya oldu. Sadece çevre için değil, çocuklar için de tehlikeli. ABD’de her yıl 25 çocuk, plastik torbalarla oynarken boğuluyor.

Hidrojenize Yağlar

Bunlar yağ gibi organik bileşiklere hidrojen eklenmesi işlemidir. Başka bir ifadeyle doymamış yağların hidrojenle doymuş yağ haline getirilmesidir. Böylece yağın hem raf ömrü uzatılır, hem ucuzdur hem pişirme işleminde kolaylık sağlar hem de iştah açıcı bir görünüme sahip olur. Bu yöntem ilk kez 1897’de Fransız kimyacı Paul Sabatier tarafından geliştirildi. Sabatier, bu buluşundan dolayı dört ödül aldı.

Ödüllerden biri Nobel Kimya Ödülü’ydü. 2003 yılında Dünya Sağlık Teşkilatı WHO ile Gıda ve Tarım Teşkilatı FAO, ortaklaşa yayınladıkları rapora göre kardiyovasküler hastalıklar, kanser, beyin hastalıkları, diyabet ve metabolik hastalıklar, bu yağlarla tetikleniyor.

2017’de de Amerikan Kalp Derneği AHA, sağlıklı yağlarla beslenmenin, kalp damar hastalıklarını yüzde 30 oranında azalttığını vurguladı. Kaçınmak için endüstriyel hamur işlerinden, hazır yemeklerden, atıştırmalıklardan, fast food ürünlerden uzak durmak gerek. Evinizde yaptığınız yemekleri tüketmeye özen gösterin. Evinizde de çok fazla kızartma yapmayın.

Sprey

Güzel kokmak için üzerimize sıktığımız her aerosol sprey ile dünyanın atmosferinin bozulmasına neden olduğumuzu geç fark ettik. Sprey, bir buğu ya da toz halinde sıvı oluşturan dağıtım sistemi türü. Bir şişeye su veya limon kolonyası koyup püskürtürseniz bunda bir sorun olmaz.

Sorun, teneke kutuda itici gaz olarak kloroflorokarbon (CFC) kullanılmasıdır. Bu gazın, ozon tabakasına zarar verdiğini biliyoruz. İlk aerosol sprey. ‘1927’de Norveçli kimyacı Erik Rotheim tarafından icat edildi. Dört yıl sonra da kullanım hakları, ABD’de bir firmaya 100 bin Norveç Kronu’na satıldı.

Sprey, o yıllarda basit ve zararsız bir icattı. 1974’ten itibaren spreylerde CFC kullanılmaya başlandı. Sadece üç yıl sonra Amerikan Kongresi, bu spreylerin zararının olup olmadığının araştırılmasını istedi.

1985’te ozon tabakasının delindiğine dair bilimsel bir rapor hazırlandı (O yıllarda sorunun ciddiyetine dikkat çekmek için “delindi” deniyordu, ama bir gaz tabakası asla delinmez, Sadece incelir). ABD, 1995’te CFC’leri resmen yasakladı. ABD’yi, diğer ülkeler izledi. CFC’lerin yerini, uçucu hidrokarbonlar aldı. Ancak bunların da en büyük dezavantajı, yanıcı olmaları.

Asbest

Elyaf halinde silikat minerallerinden oluşan yanmaz bir madde. İnsanlar bu mineralleri çabuk keşfetti. Finlandiya’nın doğusundaki bölgelerde insanların asbesti 4 bin 500 yıl önce kullandıkları biliniyor. Mısırlılar, Persler ve Çinliler de asbestten elbiseler yapmış.

Ünlü Venedikli tacir ve gezgin Marco Polo (1254-1324), Çin’e yaptığı seyahatte, ateşe atılsa bile yanmayan elbiselerden söz etmişti. Bu nedenle asbest içeren ürünleri Avrupa’da ilk yapan ülke, 19’uncu yüzyılın ortalarında İtalya oldu. Fakat bir pazar oluşturmayı başaramadılar. Avrupa’da Almanlar ve Ingilizler, Amerika’da Kanadalılar, asbesti ticari olarak kullanıma soktu.

Asbestle ilgili ilk ölüm, 1906’da Fransa’da kayıtlara geçmesine rağmen, 1970’lere kadar bu madde, çok geniş bir kullanım alanı buldu. Ateşi izole ettiğinden ve yangın tehlikesini azalttığından ABD’de evlerin yapımında asbest kullanıldı (Bugün Amerikalılar, mısır patlağı görünümlü tavanı olan evleri satın almıyor.

Çünkü asbest kullanılmış olması ihtimali çok yüksek. 2001 yılında terör saldırıları nedeniyle yıkılan Dünya Ticaret Merkezi gökdelenlerinde de asbest kullanılmıştı).

Spam

1930’larda ABD’de kasapların sattığı etlerin hepsi iştah açıcı değildi. Müşteriler, etin cazip görünmeyen yerlerini almak istemiyordu. Bu etler çöpe atılamazdı. Hormel Foods Corporation 1937’de bu etleri parçalayıp sıkıştırdı ve konserve içine koyarak “Spam” adı altında piyasaya sürdü.

Ürün çok tuttu. Spam, “baharatlı jambon” (spiced ham) kelimelerinden türetilmişti. İki yıl sonra İkinci Dünya Savaşı patlak verdiğinde şirketin şansına yüzbinlerce spam, cephedeki askerlere gönderildi. Böylece askeri, bozulmadan etle beslemek mümkün oluyordu. 21’inci yüzyılın başında Spam, altı kıtada. 41 ülkede satılan pratik, çabuk hazırlanan bir konserve olmayı başarmıştı.

1975 yılında 35 yaşındaki Gary Thucrk, farklı bir satış yöntemi üzerinde düşünürken, yeni yeni ortaya çıkmaya başlayan e-postalara yüzlerce reklam ekledi ve bunlara Spam adını verdi. O zamanlar internetin adı bile yoktu. Henüz gelişme aşamasındaydı ve AR-PANET (Gelişmiş Araştırma Projeleri Ağı) olarak biliniyordu.

Yöntem işe yaradı ve günlük yüzlerce Spam’dan milyonlarca Spam’e hızlı bir geçiş oldu. Bilgisayar kullanıcılarının kızdığı bir yöntem. Ama kaçış var. Bazı bilgisayar yazılımları, reklamların ekranda birdenbire ortaya çıkmasını engelliyor.

Segway

Yanyana iki tekerlekli, kendi kendine dengede duran, basit yapıda kişisel nakil aracı olarak piyasaya sunuldu. Mucidi, Amerikalı mühendis ve işadamı Dean Lawrence Kamen’di. Binden fazla patent sahibi olan Kamen, icadı olan Segway ile yayaların, yürüme zahmetine katlanmadan kaldırımlarda dolaşabilmesi için bu aracı yapmıştı.

Lityum-iyon bataryası, 39 km yol alınmasına imkan veriyordu. Ama beklenen talep görülmedi. İnsanlar, üzerinde dengede duramıyor, düşüyordu. ABD’nin eski başkanlarından George Walker Bush (oğul Bush), kameralar önünde binmeye kalkışıp düşünce kamuoyu için iyi bir örnek olmadı.

Tanıtım yaparken düşen diğer ünlü isimler Jamaikalı kısa mesafe koşucusu Usain Bolt ve Segway Company’nin sahibi Jimi Heselden’di. Beş bin dolar olan fiyatı da hayli yüksekti. Yine de Segway’dw gelecek gören Çinliler, şirketi satın aldı. Ama geçen yıl artık Segway üretmeyeceklerini açıkladılar. Günümüzde turistlerin kısa gezintilerinde. polisin devriyeye çıkmasında ve havalimanlarında kullanılıyorlar.

ALEV RIGEL / PARA