Ekonomiyi “modern” yapan 50+1 buluş

Aşağıdaki listede bulunan örnekleri okuduğunuzda muhtemelen “ama bunun yerine şu olmalıydı” türünden cümleler kuracaksınız. BBC Dünya Servisi üşenmemiş böyle bir araştırma yapmış. İşte, çağımızın ekonomisine yön veren buluşlar…

İNGİLİZ yayın kuruluşu BBC Dünya Servisi’nin hazırladığı ve gazeteci Tim Harford’un sunduğu, modem ekonomiyi oluşturan 50 buluş adlı program dizisi, aynı gazeteci tarafından bu kez kitap olarak yayınlandı.

Yaz aylarında yayınlanan kitaptan sonra kamuoyundan, 51’inci buluşun da ortaya çıkarılması için çağrı geldi. Bunun üzerine Harford, altı buluşu daha internet sayfasına koyarak, halkın görüşünü almayı tercih etti.

Bunlar; kredi kartı, cam, GPS (Küresel Konumlama Sistemi), sulama, kurşun kalem ve hesap tablosu idi. Kazanan buluş, ekim ayı sonunda açıklandı. 50 buluşa bir de “kredi kartı” eklenmişti. Biz size ekonomiyi modern hale getiren bu 50+1 buluşu kısaca tanıtıyoruz.

1) Dizel motor

içten yanmalı motorlar icat edilmiş ve otomobillerde başarıyla denenmişti. Ama bu motorların gücü kamyonları, otobüsleri, hareket ettirmeye yetmiyordu. Rudolf Diesel, 1892’de kendi adıyla anılan motorun patentini aldı. Artık büyük boyutlu araçlar, bu motorla tonlarca yük taşıyabilirdi. Hem de benzine oranla daha ucuz olan bir yakıt kullanarak.

2) Haber-Bosch işlemi

Alman fizikçi ve kimyacı Fritz Haber’in 1900’ün başlarında bulduğu, ekonomik amonyak üretim yöntemiydi. Haber, bunun için kimya dalında Nobel ödülü de kazandı. Amonyak çok kullanılan bir kimyasal ürün olmakla birlikte burada önemli olan, yüksek basınç altında ilk kez bir ürünün elde edilmiş olmasıydı.

3) Konteyner

Gemiler, treylerler ve trenler tarafından taşınmaya elverişli, içi ticari eşya dolu, su ve hava geçirmez sac kutular, ilk kez 1956’da ABD’de denendi. 1965 yılında yaygınlaşmaya başladı. Eski yöntemle deniz araçlarının yükleme ve boşaltma hızı saatte on ton iken konteynerlerde 35 tonluk yük on dakikada yerleştirilip boş-altılabiliyordu.

4) Beton

Çimentonun suyla karıştırılmasıyla elde edilen bu sert materyal, yüksek binaların inşa edilmesine imkan tamdı. Hem inşaat yapmak kolaylaştı hem insanlar daha güvenli meskenlerde yaşadı hem de bu sektörde çalışanların ücretleri arttı. Beton yeni bir şey değil. Ama eski insanların taşları hangi maddeyle bir arada tuttuğunu hala bilmiyoruz.

5) iPhone

Bugün hiç birimizin elinden düşürmediği bu mobil telefonlarda, Sam Amca’nm rolü büyük. 1990’lannbaşından buyana o kadar geliştiler ki, insanları konuşturmanın yanı sıra onlarca uygulamayla hayatı kolaylaştırıyorlar. Bir iPhone’un belleği ve kapasitesi, insanoğlunu 1969’da Ay’a gönderen bilgisayarınkinden milyonlarca kat daha fazla.

6) Barkod

İnce ve kalın çubuklarla, aralarındaki boşluklardan oluşmuş bir dizi olan barkod (ya da çubuk kodu), harf ve sayıların bilgisayara hassas ve süratli bir şekilde aktarılması için 1949 yılında geliştirildi. İlk uygulamaları, karayollarında araç kontrolü, konfeksiyon mağazalarında tasnif ve süper marketlerde otomasyon şeklinde oldu.

7) Bankacılık

ilk bankalar, tapınaklardı. Para yerine kullanılan değerli madenlerin taşınması ve saklanmasındaki güçlük, onların tapınaklara emanet edilmesi gereğini doğurmuştu. Banka adı ise günümüze, Italyan sarraflardan geldi, ilk kez Italyan sarrafları tahta sıralarda (banco) oturarak para bozdukları için iş yerleri “banka” olarak anılmaya başlandı.

8) Elektrik ampulü

Günümüzde icadı, ortaklaşa olarak Amerikalı Thomas Alva Edison ve Ingiliz Joseph Swan’a mal edilmiş olmakla birlikte elektrik ampulünün dünyada ne kadar büyük bir değişikliğe nedfn olduğunu tahmin etmek zor değil. Artık bu buluşu da terk ediyoruz ve yerine çok daha az eneıji harcayan, verimli CFL ve LED lambaları kullanıyoruz.

9) M-Pesa

Para transferi mi yapacaksınız? Mobil telefonunuzla sadece bir mesaj yazıp gönderin. Bundan daha elverişli, daha güvenli, daha düşük masraflı başka bir yol bulamazsınız. 2007’de hizmete sokulan ve daha çok Afrika’nın zayıf bankacılık ve iletişim sistemi için düşünülen bu kolaylık, zamanla diğer ülkelere de yayıldı.

10) Derleyici (Compiler)

Bütün bilgisayarlarda bulunur. Her tür programı makine diline çeviren bir yazılımdır. Yazılan programın kaynak kodunu okur ve içinde hatalar varsa düzeltir. Bu işlem, çalışabilir bir yazılım elde etmek için zorunludur. Derleyici olmasaydı, bir Windows işletim sistemini bilgisayara indirmek (install etmek), beş bin yıl sürerdi.

11) Kütüphane

Eskiden kütüphane sahibi olmak, rafları ağır ciltlerle doldurmak, ev sahibine oldukça fazla prestij sağlardı. Zamanla kitaplıklar ucuzladı. Herkes kitaplığını kendi ilgi alanına göre doldurdu.

Günümüzde her üç saniyede bir, on raflı kütüphane yapabilen şirketler var. Çok da ucuza satılıyorlar. Her keseye, her zevke uygun.

12) Antibiyotik

Zararlı mikroorganizmaların sayısını azaltmak ya da öldürmek için kullanılan ilaçlar, insanların sağlıklı kalabilmesine yardımcı oldu. Artık her hastalıkta antibiyotik kullanıldığı için bazı ülkeler, kullanımını reçeteye bağladı. Bu mucizevi ilaç, her hastaya verilmiyor. Bu nedenle uzman hekimlerin tavsiyesiyle belirli dozlarda alınmalı.

13) Kağıt

Matbaayı icat eden kişinin Alman Johannes Gu-tenberg olduğunu biliyoruz. Fakat kağıt olmasaydı, bu icat ne işe yarardı? Kağıt için Eski Mısır’ın buluşu diyebiliriz. Nil Nehri kıyısında yetişen sazlardan yapılan papirüs üzerine yazılabiliyordu. Şimdi ağaç liflerinin ıslatılıp sıkıştırılması ve kurutulmasıyla yapılıyor. Kağıtsız bir dünya düşünülemez.

14) Sigorta

Sigortanın tarihinin, kumar kadar eski olduğuna inanılıyor. Hemen hemen her alanda sigorta yapılıyor. Japonya’da golf oyuncuları bile oyun başlamadan önce kendilerini sigortalatıyor. Eğer çok iyi bir oyun çıkarırlarsa gelenek gereği arkadaşlarına parti vermek zorundalar. Partinin masraflarını sigorta karşılıyor. Partinin maliyeti en az üç bin dolar. Prim ise 20 dolar.

15) Google

Tarihi çok eskiye dayanmayan bir internet arama motorunun, modern ekonomiyi şekillendirmesi büyük bir başarı. Şirket adını, 1’in yanına yüz tane sıfır konmasıyla oluşan sayıyı temsil eden “googol” kelimesinden almış. Herhangi bir konuda arama yaptığınızda Google, sizin için üç milyardan fazla siteyi tarıyor. Şimdilik.

16) Saat

icadı 1656 yılına kadar uzanır. Ama gerçek işlevini bulması için insanoğlu iki yüzyıldan fazla bekledi. Buharlı lokomotifin icadı ve trenlerin ortaya çıkması, saatin ne kadar önemli olduğunu gösterdi. Eskiden her kasaba kendi saatini kullanıyordu. Tren seferleri için tarife belirlenince bütün dünya bir saat sistemini benimsemek zorunda kaldı.

17) Jilet

Atılabilir tıraş bıçağı demek daha doğru. İnsanlık, önce taşları keskinleştirerek tıraş oldu. Sonra bıçaklar ve usturalar kullanıldı. Bunlar zahmetli ve zaman alan işlemlerdi. ABD’li sanayici King Camp Gilette’in, 1900’lerin başında icat ettiği, üç-beş kullanımdan soma atılıp yenisi alınabilen ucuz, pratik tıraş bıçakları, bir devrim niteliğindeydi.

18) Robot

İlk ortaya çıktıklarında iş gücüne bir tehdit olarak görüldüler. Hala öyle görülüyorlar. Japonya’da robotların çalıştığı, birkaç kişinin işi denetlediği çok sayıda büyük fabrika var. Özerk davranabilen veya önceden programlanmış işleri yapan bu elektro-me-kanik yardımcıların kullanılmadığı bir iş alanı hemen hemen yok gibi.

19) Şifreleme

Sadece kişiye özel bir karakter dizisi olan şifreler olmasaydı dünya ne karmaşık bir hal alırdı. Basit bir anahtarla başlayan mahremiyet, günümüzde dijitalleşmiş olarak evimizden bankadaki hesabımıza kadar her alanda kişiyi koruyor. Tarihi oldukça eski. İnternetle ortaya çıktığını sanmayın. Ama güvenlik, şifrelerden çok daha fazlasına ihtiyaç duyar.

20) Pil

Ölüler olmasaydı bu icat oldukça gecikebilirdi. 1800’de İtalyan fizikçi Alessandro Volta, farklı me-tallerden ve tuzlu su emdirilmiş bezlerden yaptığı basit düzeneği, bir ölüye dokundurarak denedi. Ölü kaslar titremiş ve elektriğin varlığını ortaya çıkarmıştı. Bu, önceden bilmen statik elektrikten çok farklıydı. Bu elektrik, dinamikti.

21) Gramofon

Edison’un icadı üzerine yapılmış, ses veren bir cihazdı. Elle kurulurdu. Platformuna konan plağı, mekanik bir sesle seslendirirdi. Daha sonra pikap olarak tanıdık. 1940’lardan 70’lere kadar evde eğlencenin tek aracıydı. Sonra kaset teyp, CD, MP3 geldi. Şimdilerde tekrar üretiliyor. Çünkü pikabın analog sesinin hayranı çok.

22) Hazır yemek

Yaşam temposu giderek hızlanan dünyada insanlar yemek pişirmeye zaman bulamıyordu. Bu ihtiyacın sonunda piyasaya hazır yemekler çıktı. Ya konserveden çıktığı gibi yeniyordu ya da biraz ısıtılıp sofraya getiriliyordu. Buna ABD’de “TV yemeği” de dediler. Öncüsü, ilk hazır çorbayı icat eden Japon Momofuku Ando’ydu. Yıl 1958.

23) Doğum kontrol hapı

Yaklaşık 50 yıldır piyasada. Aspirin kadar tanınan bir hap. Adı da öyle: Hap (The Pili). İçeriği, 1928’de tavşandan elde edilmiş. Diğer hayvanlardan da özü alınabiliyormuş. Ama gramı bin dolara mal olduğundan başka alternatifler aramışlar. Tatlı patates, turp gibi ucuz ürünler bulmuşlar. Artık sentetik yapılıyor.

24) Asansör

Kentlerin şeklini değiştiren bir buluş. Asansörden önce binalar, en fazla 3-4 kat yapılıyordu. Asansörün icadından sonra binalar göğe doğru adeta tırmandılar. Zaten Amerikalılar gökdelenlere “gök tırmalayan” der. Dünyadaki bütün asansörlerin iki günde bir, dünya nüfusu kadar kişiyi aşağı yukarı taşıdığı tahmin ediliyor.

25) Klima

Matbaalar ve fabrikalar için icat edilmişti. Bu mekanlar fazlasıyla ısınıyor, verimi düşürüyordu. İlk modem klimayı Willis Carrier, New York’ta bir matbaa için yapmıştı. Daha sonra evlerimize kadar girdi. Klimalar hayat kurtarıcıdır. ABD’de son 50 yılda sıcaktan ölenlerin sayısı, klimalardan sonra yüzde 80 oranında azalmıştır.

26) Çivi yazısı

Modern ekonominin şekillenmesinde çivi yazısının da rolü olduğunu bilmek şaşırtıcı. Ama modern ekonomiyi son zamanların ekonomisi olarak düşünmeyin. Çivi yazısı, dünyanın ilk hesap tablolarının tutulduğu araçtır. Bir dil değildir. Mezopotamya’da yaşayan Sümeıier tarafından MÖ 3500 yıllarında kullanılmaya başlanmıştı.

27) Video oyunları

Uzay savaşlarından Poke-mon’a kadar yüzlerce video oyununa sadece “oyun” gözüyle bakılmamak. Aslında ekonomiye katkıda bulundular. Bütün dünyada yüz binlerce iş imkanı açılmasını, ekonomide milyarlarca dolar dönmesini, diğer teknolojilere ilham verilmesini sağladılar. Bunlar çocuk oyunları değil. Oynama yaşı ortalama 33.

28) Entelektüel mülkiyet

Hukukta “fikri mülkiyet” olarak da bilinir. Ekonomik değer taşıyan fikri emek ürünlerinin korunmasını kapsar. Patent hakları, telif hakları, alamet-i farikalar (ticari markalar), endüstriyel tasarımlar gibi. Artistik eserler, tasarımlar, semboller, isimler, imajlar, ticari olarak kullanılan her tür değer de, sanat mülkiyeti adı altında korunur.

29) Pasaport

Bazı ekonomi uzmanlan, “bir kişi bir yerde değil de pek çok yerde ça-hşabiliyorsa, küresel ekonomi veriminin ikiye katlandığına” inanmaktadır.

Bu nedenle pasaportun, ekonomide önemli yeri bulunur. Singapur bugün İsviçre’yi geçip “dünyanın en güçlü pasaportuna” sahip olmuşsa bunun sebebi dünya ekonomisindeki gücüdür.

30) Çetele sopası

Bunlar, dünyanm bellek olarak kullanılan ilk araçlarıydı. Sayılan, miktarları, hatta mesajları bu sopalar üzerine kaydetmek mümkündü. Önce hayvan kemikleri kullanıldı. Sonra tahta sopalar üzerine her tür alacak/verecek kaydı işlenmeye başladı. Borçlular ya da alacaklılar, bu sopalara sahip olup hesaplarını ispatlayabiliyorlardı.

31) Endeks fon

Dünyanın en büyük yatırımcılarından ve zengin kişilerinden Amerikalı Warren Buffett’ın herkese basit bir tavsiyesi vardır: Endeks Fon’a yatırım yapın. Bir borsada endeks kapsamındaki menkul kıymetlerin hepsinden ya da örnekleme yoluyla seçilen bir kısmından oluşan yatırım fonudur. Borsalar düşerken bile yatırımcısına kazandırabilir.

32) Bebek maması

Doğum izninden soma çalışma hayatına bir an önce dönmek isteyen anneler için kurtarıcı bir ürün. 12 ay altı bebeklere verilen güvenli hazır mamalardır. inek sütlü protein bazlı olanları, soya bazlı olanları ve protein bazlı olanları kolaylıkla hazırlanabiliyor. Ya toz ya da konsantre sıvı halinde. Yani bazıları suyla karıştırmayı bile gerektirmiyor.

33) Vergi cennetleri

Şirketlerin daha az vergi vermek için başvurduğu, dünyanm değişik ülkelerinde faaliyet gösterme yöntemi. Dünyanın en büyük 500 şirketinden 367’si bu yöntemi tercih ediyor. Bermuda, Hollanda, Lüksemburg, Cayman Adaları, Singapur, Kanal Adaları, Man Adası, İrlanda, Mauritius, Monaco, İsviçre, Bahamalar, en iyi adresler.

34) Dikenli teller

ABD’nin batıya doğru genişlediği dönemde hükümet, halkı bu topraklara yayılmaya teşvik ediyordu. Ama kanun da yoktu nizam da. Göçmenlerin güvendiği iki şey vardı: Biri Winchester tüfekleri diğeri de dikanli telleri. Bu teller,  arazileri hem hayvanlardan hem de istilacılardan korudu. Çiftçilere sorarsanız, Amerika’nın en önemli icadı.

35) Büyük mağazalar

İnsanlar eskiden bakkalların sattığı sınırlı ürünlere mahkumdu. Çoğu zaman da istediklerini bulamıyorlardı. Amerikalı iş adamı Harıy Gordon Selfridge, iğneden ipliğe her ihtiyacı karşılayan ilk büyük mağazasını 1908’de Londra’da kurdu. Mağazalarında binlerce kalem ürün sattı. Bugün şirketin 300’den fazla mağazası bulunuyor.

36) Kurşunlu benzin

Benzin, içten yanmalı motoru olan araçlar için idealdi. Ama motorda vuruntu yapıyordu (Benzin hava karışımının buji çakmadan önce yanması). 1924’te kimyacı Thomas Midgley, benzine kurşun tetraetil katarak bu sorunu çözdü. Ama çevre kirliliğini göz ardı etti. Kurşunlu benzini 1980’lere kadar soluya soluya kullandık.

37) Dinamo

Edison, ABD’de ilk elektrik ampulünü yapmıştı ama dinamo olmasaydı dünya nasıl aydınla-tılırdı? Bir yandan ampul yapılırken bir yandan da doğru akım üreten büyük dinamolar inşa edildi. Fakat dinamonun elektriği uzaklara iletilemiyordu. Çareyi, dalgalı akım üreteçlerini icat eden Nikola Tesla buldu. Günümüzde Tesla’nm jeneratörleriyle aydınlanıyoruz.

38) Sınırlı sorumlu şirket

Yasal bir yaratıcılık, şirketlerin muazzam kârlar elde etmesini sağladı. Bu şirket türünde, sahipler ya da hissedarlar, ortaya çıkan borçlardan kişisel olarak sorumlu olmazlar. Davalardan doğacak iş sorumlulukları da hissedarları doğrudan bağlamaz. Yani hissedarların sorumluluğu sınırlı kalır. Bu, tam bir Amerikan icadı.

39) Kağıt para

Ekonominin modernleştirilmesini bundan daha güçlü bir etken olamaz. Basımı ve tedavüle çıkarılışı bir ülkenin para politikası gereği, merkez bankasının ya da hazinenin tekelindedir. îlk kağıt paraların MS 618-907 yılları arasında Çin’de hüküm sürmüş olan Tang Hanedanı zamanında kullanıldığına inanılıyor. Amaç, metal para taşımanın zorluğunu ortadan kaldırmaktı.

40) Satıcının geri bildirimi

Türkçesi pek olmuyor. Burada geri bildirimin karşılığı “feedback”. Şirketler, ürünlerini satan bayilerden  geri bildirim alamazlarsa büyüyemezler. Geri bildirim, sizin kişiye özel görüşlerinizdir. Tanımlayıcı, spesifik ve objektif olmalıdır. Satıcı, “Gözlemim şu ki…” veya “Şunu görmek isterim ki…” gibi somut cümleler kullanmalıdır.

41) Plastik

Günlük yaşantımızı tamamen sardı. Şu an o kadar çok plastik tüketiyoruz ki petrol üretiminin yüzde 8’i plastik üretmeye gidiyor. Bu, çok büyük bir oran. 1941’deHemy Ford, plastik karoseri olan bir otomobilin tanıtımını yapmış, ne kadar sağlam olduğunu kanıtlamak için de bagaj kapağına balyozla vurmuştu. Çentik bile olmamıştı.

42) Pazar araştırması

Şirketler pazar araştırmalarına göre çalışırlar. Öyle ki bir zamanlar şirketleri üreticiler yönlendirirdi. Artık tüketicinin yönlendirdiği şirketler var karşımızda. Sistematik olarak nicel ve nitel veri toplama, rapor etme, yorumlama sonrasında verilecek kararlar, şirketin yukarı ya da aşağı çekilmesinde önemli rol oynar.

43) Radar

îkinci Dünya Savaşı sırasında pek çok ülke gizlice radar çalışmaları yaptı. Gelen düşman uçaklarını önceden haber almak, hayati önem taşıyordu. Bunu önce İngiltere başardı ve Almanya’ya karşı savaşın kazanılmasında büyük rol oynadı. Bugün sivil yaşamda da kullanıyoruz. Meteoroloji, hava trafik kontrolü, hız ihlalinin saptanması gibi.

44) S kıvrım

Harika bir buluş. S kıvrımlı borularla nakledilen sıvı ve gazlar, güvenli biçimde yerlerine ulaşır. Örneğin bir binanın onuncu katında sifon çektiğinizde suyun hızını, S kıvrımlı borularla azaltmazsanız zemindeki borular parçalanabilir. Karayollarında bile S kıvrım, eğimi azaltır, araçların hızlı gidip yoldan çıkmasını önler.

45) Çift girişli muhasebe kaydı

Çift girişli muhasebe kaydı, iş dünyasında yapılan her işlemin iki veya daha çok hesabı olmasıyla ilgilidir. Örneğin bir şirket, bankasından kredi aldığında nakit hesabı artacaktır. Bu kredinin bir bölümünün reklam için harcanması ise reklam bütçesi hesabını artıracaktır. Çift giriş her zaman için bir denge kurulmasına yardım eder.

46) Yönetim danışmanlığı

Şirket yöneticilerinin genelde kötü şöhreti olur. Harcamaları onlar kısar, işten çıkarmaları onlar yapar. Fakat yöneticilerin danışmanlarının hiç mi suçu yoktur? Onlar perde arkasında kalan ve hiçbir zaman sorumlu tutulmayan çalışanlardır. Ne de olsa son kararı yönetici verecektir. Fakat bu danışmanlar, 12’den vuran tavsiyeler de verirler.

47) Mülkiyet hakları

Kişinin menkul kıymetlerini ya da gayrimenkulünü sahiplenme, kullanma, kiralama, yarar sağlama ve elden çıkarma haklarıdır. Bu haklar, dünya genelinde trilyonlarca dolarlık para hareketine sebep olur. Fakat bu mülkiyet kişiye; çevreye zarar verme, akarsuları gölleri kapatma, fauna ve floraya zarar verme hakkı tanımaz.

48) Refah devleti

Sosyal devlet olarak da bilinen bu kavram, devletin birinci sorumluluğunun, vatandaşın refahı olduğunu kabul eden bir kavramdır. Devlet, vatandaşm ekonomik ve sosyal beklentilerini karşılamah, haklarını korumalı ve onları teşvik etmelidir. Piyasa mekanizmasına dayalı bu devlet anlayışında, sosyal çıkarlar ön planda tutulur.

49) Soğuk zincir

Dondurulmuş gıdaların üretimi, nakledilmesi ve tüketilmesine kadar olan halkaları ifade eder. Bu zincirde oluşabilecek bir kırılma, gıdalarda bakteri oluşmasına ve insan sağlığına ciddi sorunlara yol açar. Bunu siz de anlayabilirsiniz. Karlanma olan bir gıda paketi, oda sıcaklığına çıkarılmış ve tekrar dondurulmuş demektir.

50) Pulluk

Tunç Çağı’ndan beri toprağı sürmekte kullanıldı. Hala da kullanılıyor. Önceleri ilkel şekli “saban” olarak insanları doyurdu. Bugün modern traktörlerle çekilerek çoklu bıçaklarla toprağı işliyor. Ekonomistler, ılıman iklimi olan ülkelerde yapılan kolay tarımm, pulluk sayesinde kuzey ülkelerine de yayıldığını düşünüyorlar.

51) Kredi kartı

ABD’li Frank McNamara, bir iş adamıydı. Yıl 1949. Arkadaşlarıyla New York’ta lüks bir lokantada yemek yedikten sonra hesabı ödeyeceği sırada cüzdanını yanma almadığım fark etti. Telefonla karısmı lokantaya çağırmak zorunda kalmış ama çok utanmıştı. Aklına, “Neden para yerine geçecek bir kart kullanmıyoruz?” sorusu takıldı. Sonuç: Cüzdanımızda hakimiyet kuran küçük plastik kartlar.

Alev Rigel