Borçlanma araçları nasıl sınıflandırılır?

Gelecekten yememek için tasarruf etmek, tasarruf ederken de neye yatırım yaptığını iyi bilmek gerekir. Borçlanma araçlarını ihraçtan alan tasarruf sahipleri bu kıymetlerin değerini iyi bilmeli ve iyi takip etmeli…

HER ne kadar atalarımız ‘Ayağını yorganına göre uzat’ deseler de insan ihtiyaçları sınırsız, gelirlerin sınırlı olması dolayısıyla ayaklar ve yorganlar her zaman aynı boyda olmayabilir. Yorganlar kısalıp ayaklara ermediğinde, gelecekten yenmeye başlanmış demektir. Kişiler kendi ihtiyaçları için konu-komşudan, eş-dost, akrabadan borçlanma talebinde bulunabilirler. Devletler ve şirketler ise para ve sermaye piyasalarından borçlanabilirler. Bu piyasaların varlığı borç talebinde bulunanlara ve fon arz edenlere (yani borç verecek olanlara) şeffaflık, rekabet, likidite ve uygun fiyat konularında avantaj sağlar. Borçlanma araçları borç talep edenlerle, fon arz edenler arasında sözleşme ve teminat işlevi görürler.

KREDÎ DEĞİL DE, BORÇLANMA ARAÇLARI

Bankalar, fon ihtiyacı olan, yani borçlanmak isteyen kurum ve kuruluşlara, menkul veya gayrimenkul teminatı almadan kredi kullandıramaz. Ayrıca bankaların bir kurum veya kuruluşa kullandırabileceği kredi miktarı belli sınırlamalara tabi tutulur.

Bu durumda bankaya verilecek teminatlar kredinin maliyetini artırıcı bir unsur olmasının yanında, kredi kullananın likiditesini de kısıtlar. Diğer taraftan kredinin riskini tek bir banka karşıladığı için faiz maliyeti de yüksektir. Halbuki para ve sermaye piyasalarından borçlanan kurum ve kuruluşlar teminat göstermek zorunda değildir. Borçlanmanın riski birden çok tasarruf sahibi tarafından paylaşıldığı ve bir anlamda tasarruf sahipleri de birbirleriyle rekabet etmek durumunda oldukları için faiz oranı daha düşük seviyelerde gerçekleşir. Daha büyük yatırımların finanse edilmesine olanak sağlanır.

KAMU-ÖZEL FARKI

Borçlanma aracını ihraç etmek demek, para ve sermaye piyasalarından borç almak demektir. Yani yerli veya yabancı tasarruf sahiplerinin tasarruflarına talip olur, borç isteyen. Tasarruf sahipleri borç isteyenin kamu veya özel şirket olması, borcun miktarı, vadesi, getirisi gibi faktörleri göz önüne alarak borç isteyenin talebine karşılık verir. Borçlanma araçları öncelikle özel sektör ve kamu borçlanma araçları olarak iki başlıkta incelenebilir.

• Özel sektör borçlanma araçları, kamu kesimi dışındaki şirketler tarafından ihraç edilen borçlanma araçlarıdır. Özel sektör borçlanma araçları hem yurt içinde hem de yurtdışında ihraç edilebilirler. Bireysel emeklilik sisteminde portföyünde en az yüzde 80 oranında özel sektör tahvili, bonosu ve finansman bonosu bulunduran fonlar ‘Özel Sektör Borçlanma Araçları Fonu’ olarak adlandırılır.

• Kamu borçlanma araçları, hazine müsteşarlığı tarafından ihraç edilirler. Kamu kesiminin riski özel şirketlere göre daha düşüktür. Bu nedenle kamu, yurt içi ve yurtdışı piyasalardan özel şirketlerden daha düşük faizle borçlanma olanağı bulur. Kamu tarafından ihraç edilen borçlanma araçlarına ‘kamu borçlanma araçları’ denir. Kamu borçlanma araçları ise öncelikle,

• Devlet iç borçlanma senetleri,

• Devlet dış borçlanma senetleri olarak işlem gördüğü piyasalara göre ayrılır. Devlet iç borçlanma senetleri yerli piyasalarda işlem görür ve TL olarak ihraç edilirler. Devlet dış borçlanma senetleri ise yabancı yatırımcüara sunulmak üzere euro ve dolar bazında ihraç edilirler ve yurtdışı piyasalarda işlem görürler. Portföyünde en az vaizde 80 oranında devlet iç borçlanma senedi bulunduran fonlar ‘Kamu Borçlanma Araçları Fonu olarak adlandırılırken, portföyünde en az yüzde 80 oranında kamu tarafından ihraç edilmiş dolar ve euro bazlı eurobond bulunduran fonlar ‘Kamu Dış Borçlanma Araçları Fonu’ olarak adlandırılır.

VADE FARKI

İster kamu, ister özel sektör tarafından ihraç edilsinler, borçlanma araçları vadesine göre, tahvil, bono ve finansman bonosu olarak ayrılırlar.

• Tahvil, bir yıldan uzun vadeli borçlanma araçlarıdır. Kamu kesimi veya özel sektör tarafından ihraç edilebilirler.

• Bono, vadesi bir yıldan kısa olan borçlanma araçlarına denir. Hem kamu tarafından hem de özel sektör şirketleri tarafından çıkarılırlar.

• Finansman bonosu, bankaların bir yıldan daha kısa vadeli ihraç ettikleri bonolardır. Tahviller ödeme yaptıkları periyodlara göre üzerinde kupon bulundurabilir. Bonolar ve finansman bonoları ise iskontolu satılırlar. Iskontolu olması ne demektir? Başlangıçta değeri 100 liraya ulaşacak bir kıymetin iskontolu olarak daha düşük bir fiyata satılmasıdır. Buradaki iskonto oranı borçlanma aracının getirisidir, faizidir aynı zamanda.

DEĞERLEME

Borçlanma araçlarını ihraçtan alan tasarruf sahipleri bu kıymetlerin değerini neye göre belirleyecek, nasıl değerleyecek?

Bu kıymetleri portföyüne alan yatırım fonları ve bireysel emeklilik fonlarının, portföylerini her gün değerlemeye tabi tutmaları gerekir. Şirketler ise dönem sonlarında değerleme yaparak bilançolarına bu varlıkların ederini yansıtır. Borçlanma araçlarının değerlendirilmesinde faizlerdeki oynaklık, portföyün değerini her gün olumlu veya olumsuz yönde etkiler. Faiz oranlarının yukarı yönde hareket etmesi eldeki portföyün daha yüksek oranda iskonto edilmesine neden olur ve portföyün değeri düşer. Faizlerin aşağı yöndeki hareketinde iskonto oranı düşer. Bu kez elinde borçlanma aracı bulunduranların portföyü değerlenir. Kamu dış borçlanma araçlarının değerlendirilmesinde TCMB’mn dolar ve euro kurları kullanılır.

ZEYNEP CANDAN AKTAŞ