Plastik Para Kullanımı ve Kullanan Ülkeler

Altın, gümüş, kağıt derken bir süredir plastik banknotlar gündemde. Kalpazan endüstrisine karşı geliştirilen plastik paralar avantajları ve en azından şimdilik taklit edilemez olma özellikleriyle dikkat çekiyor…

SAHTE para yapımı, yüzyıllardır hükümetlerin korkulu rüyası oldu. Ne kadar güvenli hale getirmeye çalıştıysalar da yüzde yüz başarılı olamadılar. Devletler kadar kalpazanlar da en son teknolojik imkanları kullandılar ve sahte banknotlar yapmaya devam ettiler.

Günümüzde bazı hükümetler, plastik para ile bu sahteciliği önlemeye çalışıyor. Ama plastik paranın da tam bir güvence olamayacağının bilincindeler, ilk kağıt para, 618-907 yılları arasında Çin’de hüküm sürmüş olan Tang Hanedanı döneminde kullanılmıştı. Kağıt para Avrupa’da 17’nci yüzyılda kullanılmaya başlandı. Bütün dünyaya yayılması için de iki yüzyıl daha geçmesi gerekti. İşin ilginç yanı, kağıt paranın mucidi olan Çin, 1455 yılından itibaren kağıt para kullanımını tamamen terk etti. Sebep, sahtelerinin yapılmasıydı. Çin birkaç yüzyıl boyunca kağıt para kullanmadı.

ASLINDA “KAĞIT PARA” DEĞİL

Günümüzde pek çok ülkenin kullandığı kağıt para, aslında kağıt para değil. Örneğin ABD Dolan… Banknotta kağıttan çok pamuk ipliği var. Hem de yüzde 75 oranında. Ama bu durum, yine de kalpazanları, dünyanın bu en geçerli parasını taklit etmekten alıkoyamıyor. O halde çok daha başka bir materyal bulmak gerek. Mesela plastik.

ABD Doları şimdilik plastik değil ama komşusu Kanada, birkaç yıl önce deneme amaçlı olarak plastik 100 Kanada Doları banknotları piyasaya sürdü. Sonuç oldukça tatmin ediciydi. Plastik (kimyasal tanımıyla polimer) para yırtılmıyor, ıslanınca bozulmuyor, çok çabuk kirlenmiyordu. Kirlense bile temizlemek mümkündü. Kağıt paranın 2.5 katı uzun ömürlüydü. Kanada bu kararı, son yıllarda sahte para sayısındaki artış nedeniyle almıştı. Üstelik kalpazanlar, 5-10 dolarlık banknotların sahtesini yapıyordu. Kimse, küçük paralara dikkat etmezdi.

PENCERESİNDE HOLOGRAM

Ama plastik banknotların da bazı sakıncaları var. Katlanıp cebe konamıyor. Cepten çıkarırken kayıp yere düşebiliyor. Yine de Kanada, yeni banknotlarının, dünyanın en güvenli paraları olmasıyla övünüyor. Para üzerinde şeffaf bir pencere var ve bu pencerede bir hologram görülüyor. Bu, taklit edilemez.

En önemli özelliklerden biri, kullanılan mürekkebin değişik açılardan bakıldığında renk değiştirmesi. Denemeler başarılı oldu ki, Kanada 50, 20, 10 ve 5 dolarlık banknotlarını da plastik yaptı.

Kanada’da en çok dolaşımda olan para, 20 dolarlık banknotlar.

Bu paraların en az yedi yıl tedavülde kalması bekleniyor. Bu durumda hükümet, para basımında büyük oranda maliyet tasarrufu yapacak. Üstelik, plastik paralar, kağıt paralar gibi imha edilmeyecek, eritilip tekrar kullanılabilecek. Bugün 23 ülke, plastik para kullanıyor. Ama bunlardan sadece altısı (Avustralya, Brunei, Papua Yeni Gine, Romanya, Vietnam, Yeni Zelanda), banknotlarını tamamen plastiğe çevirmiş durumda.

HİBRİD BANKNOTLAR DAVAR

Pekiyi neden bütün dünya, plastik paraya geçmiyor? British Museum’un Eski Paralar Departmanı sorumlusu Tom Hockenhull’a göre bunun sebebi, kağıt paralarla plastik paraların güvenlik açısından birbirleri arasındaki açığın kapanmakta olması. Tamamen plastik yerine, “melez” (hibrid) paraların yapılmasının mümkün hale gelmesi. Pek çok ülke, bu yönteme başvuruyor. Çünkü hem maliyet düşüyor, hem de vatandaşların alışkanlığı bozulmamış oluyor. Hockenhull, halen İngiltere’de kullanılmakta olan 50 sterlinlik banknotun tamamen taklit edilmesinin neredeyse imkansız olduğunu söylüyor.

Plastik banknotların yapılması önündeki en büyük engel, teknoloji. Plastik üzerine baskı yapmak kolay bir iş değil. Çoğu ülke, plastik üzerindeki mürekkep, kullanım sırasında parmaklara bulaştığı için bu işten vazgeçmiş. Kullanım ömrü dolan banknotları tekrar çevrime sokmak da, oldukça yüksek bir teknoloji gerektiriyor. İmha edilmesi için yakılması halinde ise çevre kirliliği olacak. Şu an için merkez bankalarının yaptığı tek şey, plastik banknotların uzun vadede başarılı olup olmadığını gözlemlemek.

Plastik paranın zaman çizelgesi

1967: Avustralya, çok sayıda 10 dolarlık sahte banknotun dolaşımda olduğunu tespit edince paniğe kapıldı.

1980’ler: ABD’de geliştirilen bir tür polimerin (plastiğin), banknot basımı için uygun olduğu anlaşıldı.

1982/1983: American Bank Note Company, Costa Rica ve Haiti için plastik banknot yapmaya başladı. Daha sonra El Salvador ve Honduras için de yapıldı. Az sayıda plastik banknot bu ülkelerde piyasaya sürüldü. Fakat sıcak iklim nedeniyle plastik üzerindeki mürekkep, kullananların ellerine bulaşınca bu uygulamadan vazgeçildi.

1983: İngiltere’de de benzer plastik banknotlar yapıldı. Pilot bölge olarak da Man Adası seçildi. 1988’e kadar kullanıldı. Sonra kullanışlı bulunmadı.

1988: Avustralya, 10 dolarlık plastik hatıra banknotlar çıkardı.

1990: Singapur, 50 dolarlık banknotları piyasaya sürdü.

1991: Papua Yeni Gine, kağıt paralarını plastik paralarla değiştirmeye başladı.

1992: Avustralya, ülke genelinde kullanılmak üzere plastik banknot bastı.

1993: Kuveyt ve Endonezya, deneme amaçlı plastik banknotları tedavüle soktu.

1996: Avustralya, tüm kağıt paralarını plastik paralarla değiştiren ilk ülke oldu. Aynı yıl Tayland ve Brunei de plastik banknot bastı.

1998: Malezya ve Sri Lanka, plastik banknot kullanan ülkeler kervanına katıldı.

1999: Yeni Zelanda, Endonezya, Tayvan ve Romanya, dünyanın yeni milenyuma girmesi şerefine plastik banknot çıkardı.

2000 Brezilya, Portekizlilerin Güney Amerika’ya gelişlerinin 500’üncü yıldönümünü kutlamak için plastik para bastı. Çin ve Bangladeş de plastik banknot uygulamasını denedi.

2001: Solomon Adaları ve Vietnam, Avustralya’nın yolundan gitti.

2002-2007: Nepal, Meksika, Zambiya, Şili, Bulgaristan,

Njjerya, Hong Kong, İsrail, Guatemala plastik parayı denedi. 2004 Bütün dünyada 3 milyar adetten fazla plastik banknotun dolaşımda olduğu tahmin edildi.

Öncü ülkeler

Halen kağıt paralarının tamamını plastik banknotlarla değiştirmiş altı ülke var.

Avustralya

Para birimi dolar. Kodu AUD. 2011 yılı itibariyle ABD Doları, euro, yen ve sterlinden sonra yüzde 8.6’lık bir oranla, dünyanın en çok dolaşımı olan beşinci para birimi. Uluslararası ticarette “Aussie Dolar” olarak biliniyor. Aussie, Avustralyalı demek.

Brunei

Para birimi dolar. Kodu, BND. 1967’den beri ülkenin para birimi, Daha önce İngiltere’nin hımayesındeyken para birimi farklıydı. En büyük ticaret ortağı Singapur olduğundan, Singapur dolarıyla bire bir aynı değerde.

Papua Yeni Gine

Para birimi kina. Kodu, PGK. Kina, yerel Kuanua dilinde “incinin kabuğu” demek. Deniz kabukları bir zamanlar para birimi olarak kullanılıyordu. 1975’te ilk kez 2, 5 ve 10’luk banknotlar halinde dolaşıma çıkarıldı.

Romanya

Para birimi leu. Çoğulu lei. Kodu, RON. Romenler, “aslan” olarak adlandırır. Çünkü paraları, Hollandalıların “thaler” metal parasından alındı. Üzerinde de aslan figürü vardı. 2020’de Euro’ya geçmeleri bekleniyor.

Yeni Zelanda

Para birimi dolar. Kodu, NZD. Uluslararası ticarette adı kiwi, Uçamayan bu kuş türü, Yeni Zelanda’nın sembolü. Yüzde 2 ile bütün dünyada en çok kullanılan onuncu para birimi. 1967’den beri kullanılıyor.

Vietnam

Para birimi Dong. Kodu, VND. 1978’den beri bu para birimi geçerli. Eskiden kuzey ve güney ayrı para birimleri kullanıyordu. Birleşik Vietnam’la birlikte para birimleri de birleşti. Daha önce banknot ABD Doları gibi pamuklu kağıt kullanmışlardı.