Sarmalık Tütün Ticareti Kolaylaştı Devlete Vergi Kaybı Olabilir

TÜTÜN, yüzyılı aşkın bir süredir Anadolu topraklarında yetişen önemli bir endüstriyel tarım ürünü. Şimdilerde üretimin çok büyük bir kısmı sözleşmeli çiftçilik yöntemi ile gerçekleştiriliyor. Üretilen ürünler, sigara üreticisi uluslararası firmalar tarafından satın alınıyor. Üretim alanları eskisine göre oldukça daralmış olsa da, halen önemini koruyan bir ürün. Tütün piyasasında döviz kurlarındaki artış nedeniyle bir süredir yasadışı kıyılmış tütün ticareti sorunu yaşanıyor. Sigara fiyatlarının ciddi oranlarda artışı, bazı tüketicilerin yasadışı yollarla piyasaya sürülen kıyılmış tütüne yönelmesine yol açtı. Bu durum, devlet açısından muazzam bir vergi kaybı anlamına geliyor.

Tarım konusu dergimizin olmazsa olmazlarından biri. Her hafta bir tarım konusunu mutlaka sayfalarımızda yer vermeye çalışıyoruz: Geçen haftalarda tarım kapağı ile çıktık. Tütün de Türkiye’nin önemli endüstriyel tarım ürünlerinden biri. 100 bine yakın ailenin geçimini sağladığı bir üretimden söz ediyoruz. İşte bu nedenle tütün sektörünü olumsuz etkileyen kaçak sarmalık tütün üretimiyle ilgili gelişmeleri sayfalarımıza taşıdık.

YENİ BİR TEHDİT

Yasadışı sarmalık kıyılmış tütünü kayıt altına almak için önce izin şartı ve ceza getirildi, ardından ÖTV’de indirime gidildi. Ancak hem cezaların sürekli ertelenmesi hem de etkin denetim mekanizmalarının kurulmaması, 2019 yılında 10 milyar TL’yi aşkın vergi kaybına yol açtığı tahmin edilen yasa dışı sarmalık kıyılmış tütün üretim ve ticaretinin büyüme riskini artırıyor. Sarmalık kıyılmış tütün pazarı yüzde 95 kayıt dışı çalışıyor ve bu yüzden bütün Türkiye’yi dumanlı hava sahasına dönüştürmüş durumda.

Ülkemizde neredeyse yüzde 20’lere varan kaçak sigara ticareti son yıllarda dikkate değer şekilde düşüş göstererek yüzde 4 seviyelerine geriledi. Bu başarıda kolluk güçlerinin yasadışı ticaretle etkin mücadelesi büyük rol oynadı. Ne var ki, Türk Lirası’ndaki değer kaybı nedeniyle kaçak sigaranın daha pahalı hale gelmesi ve özellikle Güneydoğu Anadolu sınırlarındaki gelişmeler de bu düşüşte etkili oldu. Ancak bu sefer de yasal pazarın karşısına sarmalık kıyılmış tütünün boş makaronlara doldurularak sigaraya dönüştürülmesi ve yasa dışı yollarla satılması tehdidi çıktı.

2014 Eylül ayına dek sarmalık kıyılmış tütün satışı yapan kayıtlı ve ruhsatlı satıcılar, sarmalık kıyılmış tütün satışını ma-karon (ucuna filtre takılmış boş sigara) veya sigara kâğıdı ile birlikte yapmak zorundaydı. O zamanki adıyla Tütün Alkol Piyasası ve Düzenleme Kurulu’nun 2014 yılındaki düzenlemesiyle, makaronun Sarmalık kıyılmış tütünden bağımsız üretim ve satışı olanaklı hale geldi. Söz ko-. nusu tarihten itibaren hızla büyüyen yasa dışı sarmalık kıyılmış tütün pazarındaki büyüme, mevcut vergi yapısı ve tek tip düz paket uygulamasının hayata geçirilmesiyle ivme kazandı.

YAPTIRIMLAR YÜRÜRLÜĞE ALINAMIYOR

Yasa dışı sarmalık tütün ticaretindeki büyümeyi engellemek amacıyla bazı yaptırımlar getirilse de yürürlüğe girmedi. 2017 yılı sonunda, yasa dışı sarmalık tütünle mücadele etmek amacıyla yapılan düzenlemede hapis cezası getirildi. Ancak düzenlemenin yaptırım maddesinin yürürlük tarihi iki kez ertelendi. Tekrar bir erteleme olmaz ise düzenlemenin 1/7/2020 tarihinde yürürlüğe girmesi gerekiyor. 5607 sayılı Kaçakçılıkla Mücadele Kanunu’na Tarım Bakanlığı’ndan yetki belgesi almadan veya bildirimde bulunmadan tütün ticareti yapanlar ile ticari amaçla makaron veya yaprak sigara kâğıdını, içine kıyılmış tütün, parçalanmış tütün ya da tütün harici herhangi bir madde doldurulmuş olarak satanlara, satışa arz edenlere, bulunduran ve nakledenlere üç yıldan altı yıla kadar hapis cezası” verilmesine ilişkin yaptırım ilave edildi.

13 Nisan 2020 tarihinde ise yasa dışı sar-malık tütün ile mücadeleyi zaafa uğratabilecek kritik bir adım atıldı. Türkiye Büyük Millet Meclisi Genel Kurulu’nda kabul edilen Ceza ve Güvenlik Tedbirlerinin İnfazı Hakkında Kanun ile Bazı Kanunlarda Değişiklik Yapılmasına Dair Kanun Teklifi ile verilecek cezaların, eşyanın değerinin hafif olması halinde yarısına kadar, pek hafif olması halinde ise üçte birine kadar indirilmesi mümkün kılındı. Cezanın “hafif’ ve “pek hafif’ olarak değerlendirilmesi konusunda hiçbir kritere yer verilmeyen düzenleme ile yasa dışı tütün ticareti yapmanın caydırıcılığı, ceza düzenlemesi daha yürürlüğe girmeden azaltılmış oldu.

YASADIŞI TİCARET ÖNLENEBİLİR Mİ?

Yasa dışı yollarla satılan sarmalık kıyılmış tütün, tütün ürünleri üreticilerinden kamu kurumlarına, hatta esnaf ve tüketiciye kadar geniş bir kitleyi olumsuz etkiliyor. Sadece 2019 yılında yasa dışı yollarla satılan sarmalık kıyılmış tütünden kaynaklanan vergi kaybının 10 milyar TL’yi aştığı düşünülüyor.

Yasa dışı kıyılmış tütün ticareti sorunu göz önüne alındığında, düzenlemede yer alan “üretim ve ticaret şeklinin” her aşamasının son derece dikkatli ve ayrıntılı bir şekilde takip edilmesi gerekiyor; aksi taktirde yeni bir yasa dışı ticaret kanalının açılması kaçınılmaz. Bu nedenle kurulacak kooperatiflerin faaliyet izinlerinin verilmesi ve denetlenmeleri konusunda kaçak tütün ticaretine yol açmayacak bir düzenlemenin hazırlanmasına emin olununcaya kadar uygulamanın ertelenmesi şart.

Yasa dışı kıyılmış tütün ticareti, devletin vergi gelirlerini, kimi şehirlerde toplam satış gelirlerinin yüzde 60’mı sigara satışından elde eden bakkalların kazancını olumsuz etkilemesinin yanı sıra hijyen açısından da tehdit oluşturuyor. Hangi koşullarda üretildikleri ve içine ne katıldığı bilinmeyen yasa dışı açık tütün ticaretinden elde edilen kazancın, suç örgütlerine finansal aktarım sağlayan bir araca dönüşmesi de olası. Özellikle vergi indirimi sonrası bu alanda suçun yasallaşmasını mümkün ve kaçağın önüne geçilmesini olanaksız hale getiriyor.

ÖTV’si düşürüldü

2017 yılında yapılan bir düzenleme ile tütün üreticilerinin bir araya gelerek kurduğu kooperatiflere, Tarım ve Orman Bakanlığı tarafından tütün ticareti yetki belgesi ve sarmalık kıyılmış tütün tesisi kurulması için yetki verilmesi, kooperatiflerin ihtiyaç duydukları tütünü sözleşmeli veya sözleşme dışı temin edebilmeleri ve sarmalık kıyılmış tütün üretim ve ticaretini yapabilmeleri imkânı getirildi.

Mart 2020’de ise kıyılmış tütün ürünlerinin yüzde 63 olan ÖTV’si yüzde 40’a düşürülerek kayıt dışı çalışan pazarın kayıt içine alınması hedeflendi.

Kriterler belirlenmeli

Mevcut düzenlemeler yasa dışı kıyılmış tütün ticaretini engellemek konusunda yeterli görünmese de vergi gelir kaybının önüne geçmek, tüketicinin hangi koşullar altında üretildiği belli olmayan ürünlere erişimine engel olabilmek, yasa dışı örgütlere finansman aktarılmasının önünü kesebilmek amacıyla hâlâ alınması gereken tedbirler mevcut. Yapılacak ikincil düzenleme ile yasa dışı kıyılmış tütün ticaretinin “hafif ve pek hafif” olarak değerlendirilmesinin kriterlerinin caydırıcılığı bozmayacak şekilde belirlenmesi çok önemli. Aynı şekilde kooperatiflerin, kontrolsüz üretilen yasa dışı sarmalık kıyılmış tütünün yasal zemine çekilmesine imkân verilmeyecek şekilde, çok sıkı bir denetime tabi tutularak kurulmasının sağlanması elzem görünüyor.